هر فرش دستباف ایرانی با نقش و نگار زیبای خود داستان‌ها برای روایت کردن دارد و همین نقش و نگارهای خاص است که باعث شده فرش دستباف ایرانی به شهرت جهانی برسد. پایه و اساس ترسیم این نقش و نگارها، نقشه فرش دستباف است که توسط هنرمندان هر شهر و بر اساس عناصر متمایزکننده فرش‌های آن شهر کشیده می‌شود.
در این مقاله قصد داریم تا شما را با انواع نقشه قالی دستباف ایرانی آشنا کنیم تا با الفبای بافت فرش‌های ایرانی آشنا شوید و بتوانید مطابق با سلیقه خود، زیباترین انواع نقشه فرش دستباف را انتخاب کنید.
نقشه فرش دستباف چیست؟
نقشه فرش دستباف نحوه ترسیم نمادها و عناصر سازنده (مثل گل شاه عباسی) و همچنین نحوه جاگیری آنها در فرش را مشخص می‌کند. نقشه در اصل به هنرمند فرشباف کمک می‌کند تا رنگ نخ‌های فرش و محل گره‌ها را درست انتخاب کند و طرح فرش را به صورت منظم و بدون اشتباه در بیاورد.
اقلیم، منطقه و هدف از بافت فرش (هنری یا تجاری) تأثیر زیادی روی انتخاب نقشه فرش دارد و به همین دلیل است که انواع فرش دستباف ایرانی، با نقشه‌های متنوعی تولید می‌شوند.
اهمیت نقشه در تولید فرش دستباف باکیفیت و نفیس به حدی است که نقشه کشی فرش خود به عنوان یک شغل مستقل محسوب می‌شود.
تأثیر محیط و فرهنگ بر انواع نقشه فرش دستباف
اقلیم و ویژگی‌های طبیعی محل زندگی، تأثیر زیادی روی هر هنری دارد و از آنجایی که فرش دستباف ایرانی هم یک اثر هنری فاخر است، این موضوع بر نقشه قالی دستباف ایرانی هم تأثیر می‌گذارد. مثلا در نقشه‌های فرش عشایری می‌توان حیوانات، درختان و گیاهان مختلف را دید یا در فرش بیجار که در شهری کوهستانی بافته می‌شود، می‌توان ردپای طبیعت و نقش‌هایی مثل شکارگاه، گل و… را دید.
البته هنرمندان نواحی مختلف ایران در جدیدترین نقشه فرش دستباف خود از نمادهای ملی و مذهبی هم استفاده می‌کنند.
انواع نقشه فرش بر اساس بافت
در این نوع دسته‌بندی، به نحوه تکرار طرح در کل نقشه فرش دستباف توجه می‌شود و هر چه نقشه فرش کامل‌تر باشد، یعنی جزئیات متفاوت و بیشتری دارد و در نتیجه، گران‌تر است. در ادامه به این نوع دسته‌بندی نقشه‌های فرش دستباف اشاره می‌کنیم:
نقشه 4/1 یا ربعی فرش دستباف
زمانی که نقشه یک‌چهارم فرش در سه‌چهارم دیگر آن تکرار شود، از نقشه 4/1 یا ربعی برای بافتن فرش استفاده می‌کنند. حاشیه در این نوع نقشه بسته به نوع فرش دستباف ساده یا طرح دار است و بیشتر از این نقشه برای بافتن طرح‌های طبیعی و گل استفاده می‌شود.
نقشه 2/1 یا قدی
همان طور که از نام این نوع نقشه فرش دستباف می‌توان حدس زد، از آن زمانی استفاده می‌شود که طرح نیمی از فرش با نیم دیگر آن یکی باشد. از این نوع نقشه بیشتر برای بافت قالیچه (مساحت 1.5 تا 5 متر مربع) استفاده می‌شود و نیازمند توجه به روابط ریاضی برای دقیق درآوردن تقارن است. نقشه قالی دستباف کوچک بیشتر برای اجرای طرح‌های محراب و گنبد به کار می‌رود.
نقشه سراسری فرش یا قالیچه تمام
در این نوع نقشه فرش امکان تکرار طرح‌های وسط وجود دارد؛ اما به دلیل غیرتکراری بودن طرح حاشیه، نقشه به صورت کامل ترسیم می‌شود. برای بافت این نقشه، تعداد کل خانه‌های اولین ردیف افقی را می‌شمارند و برای هر خانه یک جفت تار در نظر می‌گیرند. نقشه سراسری فرش برای اجرای طرح‌های شکارگاهی و گلدان به کار می‌رود و در بافتن بیشتر فرش‌های بختیاری کاربرد دارد.
نقشه تکراری یا واگیره‌ای
نقشه تکراری یا واگیره‌ای احتمالا کوچک‌ترین نقشه فرش دستباف است. این نقشه فقط شامل یک طرح یا قاب است که در تمامی طول فرش تکرار می‌شود. از این نقشه بیشتر برای ترسیم طرح‌های خشتی و ریزماهی استفاده می‌کنند.
انواع نقشه فرش از نظر خطوط ترسیمی
در این نوع دسته‌بندی، به میزان انحنای خطوط توجه می‌شود. برخی از این نقشه‌ها با استفاده از کامپیوتر و روی کاغذ ترسیم می‌شوند و برخی دیگر در ذهن هنرمند فرشباف جان می‌گیرند.
نقشه هندسی و شکسته
نقشه هندسی و شکسته از قدیمی‌ترین انواع نقشه فرش دستباف است که با استفاده از خطوط افقی، عمودی و مورب رسم می‌شود. برخی از نقشه‌ها دارای طرح هندسی ذهنی هستند و بیشتر در طرح‌های عشایری و ترکمن دیده می‌شوند. البته امکان دارد آن را با نقشه‌های منحنی هم تلفیق کنند.
نقشه منحنی یا گردان
نقشه منحنی و گردان از جمله قدیمی‌ترین نقشه فرش دستباف است و خطوط آن در کل نقشه می‌چرخند. این نقشه‌ها برای اجرا باید روی کاغذ ترسیم شوند و امکان بافت آنها به صورت ذهنی وجود ندارد.
نقشه پراکنده
در نقشه‌های پراکنده طرح‌های فرش در جای‌جای آن پراکنده‌اند و عموما به صورت ریز ترسیم می‌شوند. از این نقشه برای ترسیم طرح‌های افشان، شکارگاه، ریزماهی و… استفاده می‌شود و ممکن است متقارن یا نامتقارن باشد. بیشتر جدیدترین نقشه فرش دستباف در دسته نقشه‌های پراکنده قرار می‌گیرند.
سبک‌های طراحی نقوش فرش دستباف
با گذشت زمان، سبک طراحی نقشه فرش دستباف مدرن‌تر شده و طراحان به سمت استفاده از تکنولوژی رفته‌اند؛ اما همچنان از نقشه‌های ذهنی و دستی در تولید فرش دستباف نقاط مختلف ایران استفاده می‌شود. در ادامه با انواع سبک‌های طراحی نقشه فرش آشنا می‌شوید:
نقشه ذهنی
قدیمی‌ترین و البته خلاقانه‌ترین روش طراحی نقشه قالی دستباف، روش ذهنی است. نقشه‌های ذهنی هنوز هم در بافتن شهرهای عشایری کاربرد دارند و فرش‌های حاصل از آنها، به‌غایت زیبا و دل‌فریب هستند. هنرمندانی که از نقشه‌های ذهنی استفاده می‌کنند استعداد و تبحر بالایی در فرش دستباف دارند و حاصل کار آنها نفیس محسوب می‌شود. این هنرمندان معمولا زیباترین نقشه فرش دستباف را خلق می‌کنند.
نقشه دستی
در این روش از کاغذهای نقشه کشی مدرج برای کشیدن نقشه فرش استفاده می‌شود و یکی از راه‌های نظم دادن به نقشه‌های ذهنی است. ابعاد خانه‌های کاغذهای نقشه کشی میلیمتری است و به هنرمندان فرشباف کمک می‌کند تا خامه گذاری خود را دقت بالا انجام بدهند. طرح‌های ترسیم شده در نقشه‌های دستی معمولا از نوع گردان یا تلفیقی (هندسی و گردان) است و برای اجرای اکثر طرح‌های مشهور فرش دستباف کاربرد دارد.
نقشه نرم‌افزاری
استفاده از نرم‌افزار مدرن‌ترین روش طراحی نقشه فرش دستباف است و نقشه‌های حاصل از آن به صورت مشبک و مدرج در اختیار هنرمندان فرشباف قرار می‌گیرد. این روش برای طراحی نقشه‌های ربعی، نیم و واگیره کاربرد زیادی دارد. همچنین می‌توان از نرم‌افزار برای تبدیل تصویرهای دلخواه به نقشه فرش و ساخت نقشه قالی دستباف کوچک تا بزرگ استفاده کرد.
نحوه خواندن نقشه قالی دستباف
نقشه‌های طراحی شده توسط نرم‌افزار حاوی تعدادی کد هستند که هنرمندان فرشباف با استفاده از آنها می‌توانند به تعداد رج‌ها، طول و میزان بافت و رنگ مورد نظر در هر بخش از فرش پی ببرند و به این ترتیب احتمال اشتباهات انسانی و خطاهای طراحی به صفر می‌رسد.
در ادامه به معنی هر کد در نقشه‌های کامپیوتری فرش اشاره می‌کنیم:
- شماره رج: اولین عدد بزرگ درج شده در بالای نقشه‌های کامپیوتری به معنای شماره رج است که در بعضی نرم‌افزارها با عنوان «لای» هم نامیده می‌شود. عدد کنار لای، شماره رج در چله کشی را نشان می‌دهد.
- میزان بافت: در کنار شماره رج، اعداد کوچک‌تری با حرف س مشخص شده‌اند که میزان بافت به سانتی‌متر در ارتفاع رج‌ها را نشان می‌دهند. این اعداد به هنرمند فرشباف نشان می‌دهد که طرح مورد نظر قرار است تا چه ارتفاعی از دار قالی ادامه پیدا کنند.
- شماره رنگ: در هر سطر از جدول نقشه، کد رنگ‌های موجود در نرم‌افزار درج شده است. هر کد در سمت چپ هر ردیف به معنای یک رنگ خاص است و با توجه به راهنمای نرم‌افزار می‌توان رنگ مربوط به هر کد را پیدا کرد.
بهترین نقشه‌های فرش دستباف در فرش رحیمی
در این مقاله به انواع نقشه فرش دستباف اشاره کردیم و به نحوه خواندن نقشه‌های کامپیوتری فرش هم پرداختیم. برای خرید بهترین طرح‌ها و نقشه‌های فرش دستباف عشایری و منطقه کردستان، می‌توانید به فروشگاه فرش دستباف رحیمی مراجعه کنید. فرش رحیمی تولیدکننده فرش دستباف هم هست و در بافت تمامی فرش‌های آن از نخ پشم دستریس و نقشه‌های شهری استفاده می‌شود.
